Атаархлаас ангижирсан минь...

...Би дуучдад маш их атаархдаг байсан юм. Ялангуяа Алла Пугачёва, Сарантуяа, Чингис хаан хамтлагийн Жаргалсайхан гээд л... Тэдний дууг сонсох бүрдээ “Эд нар шиг бодож санаж, мэдэрч байгаа бүхнээ ил гарган хэлж чаддаг ч болоосой” гэж үнэн голоосоо атаархан боддог байв. 

Хаалттай нийгэмд төрж өссөн, тэгээд ч хүүхэд насандаа эцэг эхийнхээ өөдөөс үг сөрж үзээгүй, өөрийн санаа бодлоо багш нартаа ч тэр бүр чөлөөтэй илэрхийлж байгаагүй надад ийм бодол бүр бага наснаас минь эхлэн хуримтлагдсаар ирсэн байж таарна. Нийтэч зан чанартай гэгддэг байсан надад л ийм байгаа юм чинь бараг үг дуугардаггүй, төлөв томоотой гэж хэлэгддэг дуугай хүмүүс бүр багтарч үхэх гэж явдаг байх даа гэж бодогддог байсан юм. 

"Ардын эрх" (одоогийн Өдрийн сонин)-ийн 2-р нүүрэнд хэвлэгдсэн анхны нийтлэл ("Та нарыг дэмжих хүч бий шүү", 1998 он)-ийг минь уншаад баяр хүргэсэн найз нөхөд, гэр бүлийнхнийхээ үгийг сонсон баярлаж суухад надад бас нэгэн шинэ мэдрэмж төрсөн нь, би атаархахаа больж эхэлснээ мэдэрсэн явдал юм. Шинэ, хуучин нийгмийн ялгааны талаар өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэн бичсэн нийтлэл маань миний дотоод ертөнцийн бөглөрлийг авч хаясан нь энэ байлаа.

Дотоод сэтгэл рүүгээ өнгийж юунд санаа зовж явдгаа эргэцүүлэв. “Бардам байж сурцгаая” нийтлэлээ бичлээ. Энд монголчуудын гадаадынхантай харилцах харилцааны асуудлыг хөндөж бичсэн юм. Цаг үеэ мэдэрч бичихийн чухлыг анхны нийтлэлээсээ олж харсан тул бүх мэдээг анхааралтай үзэж, сонинуудыг алгасахгүй уншдаг байлаа. Тухайн үед Эрдэнэт уулын баяжуулах үйлдвэрийн асуудал олны анхаарлын төвд байв. Дараагийн бичих сэдвийнхээ санааг би тус үйлдвэр дээр хийсэн шууд сурвалжлагаас олж авсан юм. Ийнхүү “ГОК-ийн ажилчид хэзээ 2000 ам.долларын цалинтай болох вэ?” гэсэн нийтлэл маань Эрдэнэтийн тухай багц мэдээлэл, сурвалжлагуудын хамт нийтлэгдэв. Монгол хүний хөдөлмөрийн үнэлэмжийн асуудлыг хөндсөн нийтлэлийг маань ГОК-ийн ажилчид бөөгнөрөн уншиж, зөв юм бичсэн байна гээд удтал энэ сэдвээр ярилцаж байсан тухай, би хэдэн жилийн дараа тэндхийн ажилтан Дэлгэрдалай ахаасаа сонссон юм. Харин ГОК-ийн ажилчид одоо 2000 ам.долларын цалин авдаг болсон гэдгийг би нийтлэлээ бичсэнээсээ хойш яг 12 жилийн дараа тэнд ажилладаг найз Эркегультэй уулзах үедээ мэдэж ихэд баярласан билээ.

Бичиж эхэлснээсээ хойш нийгмийн амьдралыг өөр нүдээр харж эхэлснээ би анзаарч байв. Миний нийтлэлүүд ар араасаа бичигдэж "Ардын эрх" төдийгүй өөр бусад сонинд ч нийтлэгдсээр байсан үе. Нэгэн өдөр "Сэрүүлэг" сонины эрхлэгч С.Баярмөнх, "Толь" сонины эрхлэгч Д.Цэдэн нар манай ажил дээр ирэв. Баярмөнх “Нэг талыг л бариад бичээд бай” гэж аминчлан зөвлөж байна. Тэд миний оюутан цагийн найз нөхдийн хувьд надад баяр хүргэхээр ирсэн аж. Би маш их баярлаж билээ. Удалгүй “Санасандаа хүрч чадах цаг үе ирлээ” нийтлэлээ бичив. Нийтлэлийг маань уншсан олон хүн надад баяр хүргэж утасдсаны дотор манай албаны дарга байсан Ё.Бат-Эрдэнэ “Үг чинь урсаад л гардаг юм байна” хэмээн үнэлсэн бол, найз Ө.Баяр “Чи ерөөсөө сэтгүүлч болох хэрэгтэй юм биш үү” гэж байв. Харин хажуу өрөөнд суудаг ажлын газрын залуу “Би чамайг нэг талыг л баримталж бичдэг гэж бодсон чинь, чи чөлөөтэй бичдэг юм байна” хэмээн өөрийн сэтгэгдлийг хуваалцлаа. Миний хувьд сэтгүүлчийн хөдөлмөр жинхэнэ утгаараа эхэлчихээд байгааг би тэр үедээ сайтар ухаарч амжаагүй л байлаа.

Хоёр өөр нийгмийн тогтолцоог өөрийн нүдээр харж, дотор нь амьдарч, жаргал, зовлонг нь туулж явсан маань миний нийтлэлүүдэд нөлөөлж байсан юм болов уу гэж санагддаг. 1998-1999 оны үед нийгмийн амьдрал учраа бүрэн олоогүй, бүхнийг хийж туршиж үзэж байсан сонирхолтой цаг үе байлаа. Бас ирээдүйд итгэх "шинэ" итгэл дөнгөж бүрэлдэж байв. Ийм цаг үед нийгмийн шинэхэн тогтолцооны сайн талыг олон нийтэд сурталчлах үүргийг өөртөө сайн дураараа авсан миний бие өөрийн мэдрэмж, туршлага, уншиж мэдсэн бүхэндээ тулгуурлан нийтлэлүүдээ бичихийн зэрэгцээ үндсэн ажлаа ч орхигдуулахгүй сайн хийж эрч хүчтэй амьдарч байснаа санаж байна. Миний нийтлэлүүд сонинд нийтлэгдэх нь миний хувьд хамгийн том аз жаргал байсан юм. Эхлэн бичигч намайг өөрийн сонины гал тогоонд бойжуулж, анхны нийтлэлүүдийг минь олны хүртээл болгосон “Ардын эрх”, “Ням гариг” сонин, надад итгэл үзүүлсэн тус сонины эрхлэгч Ж.Мягмарсүрэн, Б.Цогзаяабаатар нарт би туйлын их баярлаж явдаг билээ.

Харин эхэнд дурдсан Алла Пугачева, Б.Сарантуяа, Д.Жаргалсайхан нарын хувьд миний хамгийн их бишрэн шүтдэг дуучид маань бөгөөд би яг үнэндээ тэдэнд атаархсандаа ч бус, харин тэдэн шиг үг хэлэх эрх чөлөөгөө эдлэх сэн гэсэн хүсэл мөрөөдөлд л умбаж явж дээ гэж одоо бодогддог юм.

Ц.Оюунчимэг

Дөрөв дэх засаглалын төрсөн өдөрт хэлэх үг

Өнөөдөр Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр. Сэтгүүлчид бид хундага тулгаж биш үгээ хэлж тэмдэглэх ёстой ийм л өдөр. Сэтгүүлчдийн эгнээнд байж, сэтгүүлзүйн салбарт хүч хөдөлмөрөө зориулан цаг наргүй ажиллаж яваа бидний үгийг анхааран сонсох өдөр бол чухам өнөөдөр билээ.

Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарыг дөрөв дэх засаглал хэмээн нэрлэж дадсанаас хойш өдгөө хорь гаруй жил болжээ. Дөрөв дэх гэсний учир нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалын дараа орохуйц хүчирхэг хэмээн 90-ээд оноос хойш олон нийт үнэлэх болсноос үүдэлтэй.

90-ээд оноос өмнөх хэвлэл мэдээллийн салбарыг үгүйсгэж байгаадаа ч биш, гагцхүү тэр үеийн сэтгүүлчдэд шударга үнэний төлөө үгээ хэлэх хүсэл эрмэлзлэл, зориг зүрх нь байгаад ч хяналт цензурын давааг тэр бүр давах боломжгүй байсныг ойлгосондоо л тэр. Тэр үеийн сэтгүүлзүйг намын бодлого, төр засгийн шийдвэрт нийцсэн олон нийтийн харилцааны буюу албан ёсны хэвлэлийн албаны хэм хэмжээнд явагдаж байжээ хэмээн өнөөчлөн ойлгуулж болно. Тэр үед ямар мэдээллийг олон нийтэд хүргэх, юуг огт мэдээлэхгүй байх, хэнийг шүүмжлэх, хэнийг магтахыг шийддэг хяналт цензурын механизм оршин тогтнож, хамгийн шилдэг сэтгүүлчид тэрхүү даалгаврыг нь биелүүлдэг тийм л цаг үе байлаа.

Тийм цаг үед билгүүн номч Б.Ринчен гуайг “Далан настанд ч даруулга хэрэгтэй” хэмээн шүүмжилж байсныг баримт түшин дурдъя. “Миний тэмдэглэлийн дэвтэрт Сэнгээ (зохиолч) дайрал зохиол бичсэнийхээ төлөө надаас уучлал эрлээ. Аргагүйн эрхэнд бичсэн гэж ам шүд алдлаа. Төв хорооны нарийн бичгийн дарга Н.Л-гийн даалгаврыг биелүүлснээ улайлаа” гэсэн 1954 оны IX сарын 4-ний тэмдэглэл бий хэмээн Б.Ринчен гуай тухайн үеийн төр засгийн удирдагч Ю.Цэдэнбалд бичсэн захидалдаа өгүүлсэн байдаг.

Тийм цаг үед сэтгүүлч Ц.Балдоржийн “Далай ээж маань цаазын тавцанд” нийтлэл хэвлэгдэн гарч, нийгмийг цочроосон бодит баримтыг ил тод болгосноороо шийдвэр гаргах үйл явцад нөлөөлсөн түүх “тэнд” бий. Чухам тэрхүү нийтлэлийн ачаар л Хөвсгөл далай ээж “аврагдаж” үзэсгэлэнт байгаль, хүн амьдрах орчин нь өнөөгийн бидэнд өвлөгдөн ирсэнийг хөвсгөлчүүд төдийгүй монголчууд мартах ёсгүй юм. Энэ бол үзэг барьсан сэтгүүлчийн баатарлаг гавьяаны нэгэн тод томруун жишээ билээ.

Удалгүй цагаан морин жилийн буухиа эхэлж 90-ээд оны ардчилсан өөрчлөлт шинэчлэлт явагдсан нь олон зүйлийг, түүний дотор сэтгүүлзүйг ч өөрчилсөн. Хяналт цензур үгүй болсноор шинэ тутам чөлөөт хэвлэл олноороо бий болж, хэвлэлийн эрх чөлөө бол үг хэлэх эрх чөлөө мөн гэсэн логикоор нээлттэй хөгжсөн. Далд байсан мэдээллүүд ил тод болж, ил гарсан мэдээлэл бүрийг уншигчид шимтэн уншиж өөр хоорондоо ярилцдаг мэдээлэл солилцооны шинэ эрин үе эхлэв. “Сонинд нийтлэгдсэн бүхэн үнэн” гэдэг сэтгэлгээ хүчтэй хэвээр байлаа. Сэтгүүлчдийн арми өргөжиж, идэвхтэн бичигчдийн хүрээ тэлж хэвлэн нийтлэх эрхээ эдлэх боломжийг нээлттэй болгосны ид хавыг жинхэнэ утгаар нь үзүүлж байв. Гэвч аливаа шинэлэг бүхэн сайн талтай, бас муу талыг ч дагуулж явдаг жам манайхныг тойроогүй нь үнэн билээ.

Удалгүй интернетийн сүлжээний хүртээмж бий болж сонин хэвлэл захиалаагүй, худалдаж аваагүй хүн ч нийтлэгдсэн мэдээллийг унших боломж нээгдэв. Эхэн үеийн вэб сайтууд хамгийн сайн нийтлэл, мэдээллийг интернет орон зайд нийтэлж олны хүртээл болгодог байсныг энд хэлэх хэрэгтэй. Нийтлэлүүдийн дор бичигддэг сэтгэгдлүүд нь ч ёс зүйтэй байсан юм шүү! 

Гэвч энэ бүхэн өөрчлөгдсөн. Төсөөлшгүй хэмжээнд өөрчлөгдсөн. Үүнээс ихийг хэлэх нь илүүц биз.

Сэтгэгдлүүд ч өөрчлөгдөв. Вэб сайтад нийтлэгдсэн мэдээллийн дор нэр нь үл мэдэгдэх сэтгэгдэл бичигчид элдвийн үг хэллэг хэрэглэн бичигчийг болон бичигдсэнийг нь гутаан доромжлох хандлага бий болов. Цахим хэвлэл мэдээллийн хөгжил хурдацтай урагшилснаар ийм төрлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд тоогоо алдаж, хэн бичсэн, ямар эх сурвалжаас мэдээлсэн нь үл танигдах мэдээллүүд улам л олшров. Мэдээллийн хулгай бий болов. Бусдын оюуны бүтээлийг өөрөө бичсэн мэт хувирган нэрээ тавьж нийтлэх ёс зүйгүй бичигчид ч нэмэгдэв. Гэвч сэтгүүлчид шантраагүй юм. Тэд нийгмийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэн ажилласаар л байлаа.

Нийгмийн сүлжээ бүгдэд хүртээмжтэй болсноор мэдээлэл дамжуулалтын хурд огцом нэмэгдэв. Гэхдээ аль нь үнэн мэдээлэл, аль нь худал мэдээлэл гэдгийг ялгахад бэрх. Эцэст нь уншигчид төөрөлдөх болжээ.

Сэтгүүлзүй засаглал мөн үү? Сэтгүүлчдийн бичсэн нийтлэл, мэдээ, сурвалжлага нийгмийн сүлжээн дэх постоос юугаараа ялгаатай юм бэ? Тэрхүү мэдээллийн үнэн бодит байдал хэдэн хувьтай вэ? Ийм асуултыг мэдээлэлжсэн нийгмийн гишүүд болох уншигчид, үзэгчид, сонсогчид нь сэтгүүлчдэд тавьж байна.  

Хэрвээ сэтгүүлзүй засаглал юм бол нийгмийн сэтгэлгээг хааш нь чиглүүлэх үүрэгтэй юм бэ? Задрал, үйл ойлголцолд хүргэх үү, эсвэл эв нэгдэл, харилцан ойлголцолд дэм болох уу? Энд л сэтгүүлзүйн ялгагдах онцлог, нийгмийн өмнө хүлээх үүргийн “торгон зааг” оршин буйг ойлгуулахын төлөө сэтгүүлчид бүтээж туурвин ажиллаж байна. Ажилласаар ч байх болно.

Сэтгүүлзүй бол нийгмийн сэтгэлгээнд хамгийн хүчтэй нөлөөлж чадах асар том хүч гэдэгтэй өнөөдөр хэн ч маргахгүй. Социализмын хатуу цензур дор сэтгүүлчдийн хүчээр иргэдээ нэгэн зорилгод нэгтгэж ирсэн бодит түүх манайд бичигдэн үлдсэн нь, сэтгүүлзүй тэр үед ч засаглаж байсныг илтгэж байна.

Өнөөдөр 21-р зууны Монголын сэтгүүлзүй, чөлөөт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд бодлогын хувьд ч, стандартын хувьд ч хүчийг хуримтлуулан хөгжил дэвшилд хүрч чадсан. Гэвч асуудлыг үндэслэлгүйгээр дэвэргэж бус харин үнэн мөнийг эрэлхийлэн сурвалжилж, иргэдийнхээ эсрэг биш харин тэдний эрх ашгийг хамгаалан бичиж, нийтэлж, нэвтрүүлснээ бүрэн түгээж чадаж байна уу? Яагаад нийгмийн сэтгэлгээнд эрүүл саруул хандлагыг бий болгож улс орноороо урагшлахын төлөө энэ хүчийг чиглүүлж болохгүй гэж?

Иргэдэд энэрэлгүй, байгаль орчинд ээлгүй, хойч үед маань халтай шийдвэрүүдийг өөрчлүүлэхийн төлөө хамтдаа үгээ хэлцгээе, нийтлэлээ бичицгээе, нэвтрүүлгээ хийцгээе.

Сэтгүүлзүй “засаглал” мөн л юм бол засагласан шиг засаглах цаг нь болжээ.

Сэтгүүлч Ц.Оюунчимэг

2017-05-03

www.zindaa.mn