“Нар” баруунаас мандсан нь

Одоогоос 8 жил гаруйн өмнө бичиж байсан нийтлэл маань АТГ-ын вэб сайтад нийтлэгдсэн хэвээр байх юм. Мэдээж нийтлэлийн нэрээр хайлт хийж байж гаргаж ирсэн. Гэхдээ л сайхан санагдав.

Манайхан өөрийгөө ялж, хорт зуршлаас ангижирч чадсан нэгнийгээ “чоно махнаас гарч дээ” гэж ярьцгаадаг. Гэтэл авлигад баруун солгойгүй идэгдэж, авлигагүйгээр ажил бүтээнэ гэдгийг мэдэхээ больсон Монголд гэнэт Авлигатай тэмцэх газар гэгч байгууллага бий болсон нь нар баруунаас мандсантай адил зүйл болсон нь илт.

“Хүүхдээ сургуульд оруулах гэсэн юм. Туслаач, өгдөг юмыг нь өгье”. Энэ бол монголчуудын дунд бараг л өдөр тутам яригдаж байдаг хэвшмэл хэллэг. Ийм “процедур”-гүйгээр Монголд юу ч бүтэхгүй гэсэн ойлголт нийгмийн сэтгэл зүйд аль хэдийнэ баттай орон зайгаа эзэлчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, энэ байдлыг нийгмээрээ байх л ёстой зүйл гээд хүлээгээд авчихсан ийм цаг үед нар баруунаасаа мандах гээд туяарч байна. Баруун талаас мандах гэж буй нарны туяа зүүн талын уул толгодын оройд гэрлээ тусгаж, орчныг нэлэнхүйд нь гэрэлтүүлж эхлэсэн харагдана. Яг одоо хэрвээ 12 жилд орох гээд тэмээ, хулгана хоёр өрсөлдөж байсан бол тэмээ нь ялахаар байна..
“Авлигыг зөвхөн та л зогсоож чадна” гэсэн сүржин гарчиг бүхий албан захидлыг Авлигатай тэмцэх газраас гаргаж, “өгөхгүй бай, авахгүй бай, нэхвэл илчил” хэмээн ард иргэддээ уриалжээ. Улс орны хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулах цоо шинэ албыг авч явна гэдэг амаргүй даваа. Тэр тусмаа зүгээр нэг хэсэг бүлэг хүмүүс бус бүхэл бүтэн системийг өөрчлөх ажлыг хийнэ гэдэг хэн хүний чадах зүйл ч биш. Энэ байгууллагад залуус голдуу харагдсан нь анхаарал татаж байлаа. Тэд бол нийгмээрээ орооцолдож, гарах гарцгүй болсон аалзны торноос биднийг салгах хүмүүс. Гэвч яаж?

Ямар нэг чухал ажил хийх болохоор л “манайхан чадахгүй дээ” гэсэн өөрсдийнхнөө үл ойшоосон сэтгэлгээ монголчуудад цухалзаад байдаг. Энэ сэтгэлгээний хамгийн тод жишээ нь зам, барилгын ажилд хятад ажилчдыг үй олноор нь оруулж ирсэн явдал. Үүнийг нь бүр төрийн бодлогын хэмжээнд авч үздэгийн илрэл нь 2007 онд гадаадаас авах ажиллах хүч, мэргэжилтний эзлэх хувийг тогтоох тухай Монгол улсын Засгийн газрын 58 дугаар тогтоолоор баталгаажсан байх жишээтэй. Гэтэл монголчууд энэ ажлыг нь яагаад хийж чаддаггүй юм бэ гэх бодол захын хүний толгойд төрөөд байдаг.

Үүний нэгэн адил Авлигатай тэмцэх газар гэхээр л “тусгай” хүмүүс ажиллах юм шигээр хүмүүс ойлгоод байж мэднэ. Авлига бол бидний л асуудал. Бид өөрсдийнхөө асуудлыг өөрсдөө шийдэх хэрэгтэй. Тийм ч учраас тэнд бидэнтэй адил монгол хүмүүс ажиллана. Харин хэрхэн ажиллах бол?

АТГ бол ард түмний найз 

Гадаад орнуудын авлигатай тэмцэж ирсэн туршлагаас сонирхоход аливаа асуудлын учир холбогдол нь их л энгийн бөгөөд хялбархан гаргалгаатай байх нь олонтаа. Энд “сонирхлын зөрчил” хэмээх ойлголтыг түлхүү авч үзье. Үүнд, тухайлбал хувийн эмнэлгийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг иргэн Батыг Эрүүл мэндийн сайдаар томилдоггүй. Учир нь ашиг сонирхлын зөрчилд орно. Үүний нэгэн адил иргэн Туул ч бас хувийн сургуультай бол тэр өөрөө ямар ч шилдэг боловсон хүчин байлаа гэсэн Боловсролын асуудал хариуцсан сайдаар томилогдох ёсгүй. Мөн иргэн Тулга алт олборлодог компанитай бол түүнийг ямар ч тохиолдолд Байгаль орчны асуудал эрхэлсэн сайдаар томилохгүй гэсэн зарчим “тэнд” үйлчилдэг.

Ашиг сонирхлын зөрчил хэмээх ойлголт ийнхүү хамгийн энгийнээр тодорхойлогдож байна. Тэгвэл манайд юу болж байна вэ? Яг эсрэгээрээ. Үүнийг ердөө ганцхан жишээнээс харъя. Эрүүл мэндийн сайд асан П.Нямдаваа гэхэд л хувийн сайн эмнэлэгтэй хүн гэдгээрээ алдартай байх жишээтэй. Түүний мэдлийн “Гялс” төвд шинжилгээ хийлгэхэд бусад ижил төрлийн үйлчилгээ явуулдаг газруудаас өндөр үнэтэй хэдий ч сайн гэдэг. Ийм бизнес эрхэлдэг түүнийг Эрүүл мэндийн сайдаар томилсон. Ийм маягаар бид ашиг сонирхлын зөрчилтэй хүнд эрх мэдэл өгсөөр ирсэн байх юм.

Харин төрийн албан хаагч, жирийн иргэн Даваа яах вэ? Энэ асуултын хариулт бас л энгийн. Тухайлбал, тэрээр ашиг сонирхлын зөрчил бүхий ажил үүрэг гүйцэтгэхгүй байхад л хангалттай гэнэ. Үүнд, хэрвээ арьс ширний үйлдвэрлэл эрхэлдэг ах дүү хамаатан садантай бол энэ чиглэлийн үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг хянах, шалгах ажилд биечлэн оролцохгүй байх хэрэгтэй аж. Байгууллагын удирдлага нь ч түүний энэ байдлыг мэдсээр байж ажилтан Давааг энэ чиглэлийн шалгалтын ажлын хэсэгт томилох ёсгүй юм байна. Хэрвээ удирдлага нь ийнхүү томилох юм бол Даваагийн хувьд хамгийн түрүүнд Монгол улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 14-т заасан “гэр бүлийн гишүүд, эцэг эх, үр хүүхдийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх” эрх нь зөрчигдөнө. Хоёрдугаарт, хэрвээ ажилтан Даваа өөрөө энэ шалгалтын бүрэлдэхүүнд орохыг санаачлаад, хөөцөлдөөд байвал асуудал шал өөрөөр эргэнэ.

Энд өөрт ашигтай шийдвэр гаргах, эсвэл гаргуулахаар хөөцөлдөж буй гэж ойлгогдоно. Үүний зэрэгцээ ажилтан Даваа нь төрийн албан хаагчийн ёс зүйгээ зөрчиж, “өөрийн албан үүргийн дагуу олж авсан мэдээллээ бусдад, ялангуяа ашиг сонирхлын зөрчил бүхий субьектэд өгөх гэж байна, мөн албан үүргийнхээ дагуу олж авсан мэдээллээ ашиглан ашиг хонжоо олох гэж байна” хэмээн ойлгогдох аж.

Энд ашиг сонирхлын зөрчил гэсэн ойлголтын зэрэгцээ ёс зүй хэмээх ухагдахуун ихээхэн чухал байр суурь эзлэх нь тодорхой болж байна. Одоо манайхтай ижил тогтолцоотой байсан нэгэн улс орны авлигатай тэмцэж буй туршлагад анхаарлаа хандуулъя.

Латви улсын парламентын гишүүн, тус улсын Ерөнхий сайд асан Андрис Берзинс “Ардын эрх” /113/645/ сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Авлигатай тэмцэхийн тулд ганцхан байгууллага байгуулж, түүнд бүх зүйлийг даатгах бус авлигатай тэмцэх байгууллагыг прокурор, яам, шүүх гээд бүх байгууллагатай холбож өгөх ёстой. Үүний тулд хууль эрх зүйн орчин нь оновчтой байх хэрэгтэй. Наад зах нь манай авлигатай тэмцэх байгууллагын ажилтнуудын цалин бусад төрийн албан хаагчдынхаас гурав дахин их байдаг. Дээр нь авлигыг хязгаарлахын тулд Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хууль, Сонирхлын зөрчлөөс сэргийлэх хууль, Төрийн албан хаагчийн ёс зүйн тухай хууль, Төсвийн мөнгөөр бараа худалдан авах тухай хууль гээд маш олон хуулийг Авлигатай тэмцэх хуультай холбож нягт уялдуулсан. Ингэж хууль эрх зүйн орчныг нь цогц болгож өгөхөөс гадна авлигатай тэмцэх гэж байгаа бол ард түмнийг сонсох хэрэгтэй. Энэ бол тун чухал шүү” гэсэн байна.

Ард түмнийг сонсох нь мэдээж чухал. Үүнтэй холбогдуулан нэгэн жишээ авахад, төрийн өндөр албан тушаалтан болох “А” өөрийгөө гурван байшинтай хэмээн хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ бичсэн байг л дээ. Гэтэл түүнд дөрөв дэх байшин бас байдаг гэдгийг мэдэх иргэн энэ талаар АТГ-т хандан мэдээлж, улмаар шалгуулах хүсэлтээ тавьж болох хууль эрх зүйн орчин байгаа аж.

Үүнд Авлигын эсрэг хуулийн 9-1-д “иргэн, хуулийн этгээд авлигын асуудлаар АТГ-т өргөдөл гомдол гаргаж, мэдээлэл өгч болно” гэсэн байна. Учир нь АТГ бол мэдээлэлд үндэслэн шалгалт явуулах ёстой байгууллага. Мэдээлэл ирэхгүй бол шалгалт байхгүй, улмаар ажил байхгүй гэсэн үг. Тэгэхээр АТГ гэдэг нь ард түмний дайсан биш харин “найз” нь болж таарч байна.

Ёс зүйн дүрэмтэй болцгооё

“Төрийн албан хаагчийг авлигач нэрнээс хамгаалах гол хэрэгсэл чинь хөрөнгө орлогын мэдүүлэг шүү дээ” гэж Төрийн албаны зөвлөлийн дарга Ж.Норовсамбуу Ардын эрх /111/643/ сонинд өгсөн ярилцлагадаа хэлсэн байдаг. Тэгэхээр төрийн албан хаагчид эхлээд хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ үнэн зөв бөглөхөд суралцах хэрэгтэй болж таарах нь.

Гэвч зөвхөн төрийн албан хаагчид төдийгүй бүх нийтээрээ хөрөнгөө зөв мэдүүлэхэд суралцахад илүүдэхээргүй тийм л замбараагүй байдал манайд ноёрхож буй нь бодит үзэгдэл. Хамгийн наад зах нь иргэн бүр татварын дэвтэртэй болохоос энэ ажлыг эхлэхэд гэмгүй санагдана.

Манайд ийнхүү иргэдийнхээ орлого, зарлага, татварын асуудлыг нүдэн балай чихэн дүлий хаячихсан явахад урд хөршийн Шанхай хотод хүн нэг бүрийн худалдан авсан бохь, чихрийг хүртэл бүртгээд эхэлчихсэн гэж байна. Нөгөө Ч.Сайханбилэгийн яриад байсан таны тухай хамаг мэдээллийг нэг дор агуулах “ухаантай паспорт” уг нь их зөв зүйл байсан байгаа биз? Ийм паспорттай байхад АТГ ч бараг хэрэггүй болж хувирна.

Үүний зэрэгцээ зөвхөн төрийн албан хаагчид гэлгүй хэрэгжүүлмээр харагдаад буй бас нэг ажил бол байгууллага, аж ахуйн нэгж бүр өөрийн гэсэн ёс зүйн дүрэмтэй болох явдал юм. Ердөө л ажлын байрандаа, ажлаа хийж байх бүхий л нөхцөлд мөрдөх ёс зүйн зарчим. Ийнхүү хамгийн энгийн гэмээр ажлуудыг цэгцтэй хэрэгжүүлж чадах юм бол системээрээ орооцолдсон аалзны торноос мултрахад тийм ч хэцүү биш.

Ингэхийн тулд заавал сүржин атлаа даржин ухуулах хуудас энд тэнд нааж, ил захидал бичин сонинуудад төлбөртэй нийтлүүлэх шаардлагагүй. Мэдээж төрийн ажил учир төрийн албан хаагчдын үүрэг хариуцлага илүү жин дарна. Энэ ч утгаараа төрийн албан хаагчдын хувьд авлигын талаар мэдээлэх үүрэг илүү өндөр байхаар хуульчлагджээ.

Авлигын эсрэг хуулийн “Авлигын тухай мэдэгдэх” гэсэн 8 дугаар зүйлд шүүгч, прокурор, цагдаа, тагнуулын байгууллагын албан тушаалтан, төрийн аудитын болон мэргэжлийн хяналтын байгууллагын албан тушаалтан, төрийн захиргааны болон нутгийн захиргааны байгууллагын албан тушаалтан албан үүргээ гүйцэтгэх явцдаа олж мэдсэн авлигын талаарх мэдээллийг нэн даруй АТГ-т мэдэгдэх үүрэгтэй гэсэн байна.

Энэ үүргээ биелүүлэхэд нь төр, байгууллага, хувь хүний нууцын тухай хуулиар тогтоосон хязгаарлалт хамаарахгүй гэсэн бөгөөд хэрвээ биелүүлээгүй бол 200-250 мянган төгрөгийн торгууль ногдуулах аж. Үүнээс их мөнгө тавьж зүрхлээгүй бололтой. Гэвч манай улс чинь хууль баталчихаад сурталчилдаггүй муу зуршилтай.

Ядахдаа төрийн албан хаагчиддаа энэ хуулийнхаа заалтуудыг олигтойхон сурталчлаасай билээ. Эс тэгвэл төрийн албан хаагчид нь нэг л өдөр гэмт хэрэгтэн болчихсон явахыг үгүйсгэх аргагүй. Бас энэ заалт тэднийг “ногоон малгайтнууд” болгочих юм биш биз хэмээн болгоомжилмоор ч юм шиг. Авлигын эсрэг хуулийн нилээдгүй хэсгийг авлигаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор олон нийтийг соён гэгээрүүлэх тухай заалтууд эзэлсэн харагдана. Үүнийг харж суутал өмнө нь сонсож байсан нэгэн мэдээлэл санаанд буулаа. Энэ нь хар тамхи, мансууруулах бодисын хэрэглээг бууруулах тэмцлийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хэрхэн явуулах тухай хичээл. Энд иймэрхүү асуудлын хор холбогдлыг нь ойлгуулахаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хэт их мэдээлэх нь эргээд сурталчилгаа болон хувирдаг тухай гадаадын нэгэн орны бодит жишээг ярьж байсан.

Манайд ч бас иймэрхүү гашуун туршлага бий. 17 жилийн өмнө чөлөөт хэвлэлтэй болсноос хойш ард иргэдийг гэмт хэргээс сэргийлэх зорилгоор ил тод мэдээлж буй гэх сонинуудын нийтлэл нь сүүлдээ бүр гэмт хэрэгт сургадаг сурах бичиг болон хувирсан. Үүгээр хязгаарлагдахгүй зөвхөн гэмт хэрэг, аллагыг дагнан уншдаг уншигчидтай болж, гэгээлэг оюунлаг мэдээллийг хүлээж авах сэтгэлгээний орон зай улам бүр хумигдсаар ирсэн харамсалтай үр дагавар ажиглагддаг. Авлигатай тэмцэх, түүнээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохион байгуулах нь тодорхой ч ийм зүйл рүү л битгий орчихоосой.

Мэдээж, хэн ч гэсэн байнга авлига өгөөд байхыг хүсэхгүй. Хүн бүр л авлигагүй нийгэмд амьдрахыг хүснэ. Ийм ч учраас нийгмээрээ Авлигатай тэмцэх газрынханд итгэж, тэдний хэрхэн ажиллахыг нь анхааралтай ажиглаж байна.

Ц.Оюунчимэг “Шинэ Эрх чөлөө” сэтгүүл 2007 оны 8 сар, №01


 Нийтлэгдсэн:2007 оны 09 сарын 19 | Уншсан 7038
http://www.iaac.mn/content/57#.Vlfs3r-FFSl

Контент ба мөнгө

    Дэлхийд өрсөлдөх монгол контентыг бүтээх талаар хэлэлцэж шийдэл гаргах хамгийн том, хамгийн олон оролцогчтой арга хэмжээ болж чадах Content summit Mongolia - 2015.12.04 арга хэмжээнд оролцохыг хүссэн хүмүүс бүртгүүлэхдээ Контентыг мөнгө болгох талаар өөрийн бодлоо хуваалцаж 200 үгт багтаан эшлэл хавсаргаарай гэсний дагуу бодлоо илгээв.


         Аливаа контент хэрэглэгчдэд үнэхээр хэрэгтэй байж чадвал мөнгө болох боломжтой гэсэн үг. Контентыг хармагц төрөх анхны сэтгэгдэл маш чухал. Бас нэгэн чухал зүйл бол ойлгомжтой байх. Хүн бүрийн мэдээлэл хүлээж авах чадвар янз бүр байдаг учраас энгийн байх тусмаа зүгээр. Хэрэглэхэд эвтэйхэн, мэдээлэл сайтай, бас садаа болоод байдаггүй контент нь байнгын хэрэглээ болох магадлал өндөр юм. Харин бүдүүлэг үг хэллэгтэй, муу муухайг илэрхийлсэн дүрстэй контентыг огт хийхгүй байсан нь дээр.
         Контент үйлдвэрлэж, зах зээлд нийлүүлэхийг хүсэгч хэн бүхэн хэрэглэгчээ зөв онилох хэрэгтэй юм. Зөвхөн мөнгө бодож хийсэн контент хол явахгүй ч байж мэднэ. Бас юу бодож тэрхүү контентыг бүтээсэн нь түүнээс дутуугүй чухал.
          Би сэтгүүлийн ерөнхий редактораар ажиллаж байхдаа нэгэн удаа сэтгүүлийнхээ хавтсан дээр тавих эх хүүхэд хоёрын сайхан зураг хайж билээ. 1990-2007 он хүртэлх үеийн монголын алдартай гэрэл зурагчдын бүтээлээс ийм зураг олдоогүй юм. Их харамсалтай, бас жихүүцмээр санагдсан. Яагаад тэр цаг үеийн эх хүний сайхан дүр төрхийг гэрэл зурагт үлдээхийг хүсээгүй юм бол? Тэгэхээр бидний бүтээсэн контент бүхэн үлдэнэ. Бид юу үлдээх вэ?

Ц.Оюунчимэг
Сэлэнгэпресс ХХК-ийн ерөнхий редактор

2015-11-25

http://contentsummit.mn/ 

СЗХ-ны гишүүн Э.БАТБОЛД:ДААТГАЛЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ХҮРТЭЭМЖ НЭМЭГДСЭНЭЭР ДААТГАЛЫН САЛБАР ЭРЧИМТЭЙ ХӨГЖИХ БҮРЭН БОЛОМЖТОЙ

-Хөдөөгийн иргэдийн хувьд малын индексжүүлсэн даатгал чухал бол, хот сууринд 4 хүн тутмын нэг нь жолоочийн хариуцлагын даатгалд хамрагдаж байна-

Энэ оны 11 дүгээр сарын 24-нд Монгол Улсын ЗГ-ын 2014 оны 398-р тогтоолын дагуу Даатгалын өдрийг тэмдэглэж байна. Даатгалын салбарт Санхүүгийн зохицуулах хороо шинээр ямар боломжуудыг нээж өгч байгаа талаар СЗХ-ны гишүүн, тус байгууллагын дэд дарга Э.Батболдтой ярилцлаа.

-Даатгалын өдрийг манайд анх удаа тэмдэглэх гэж байна. 2015 онд Санхүүгийн зохицуулах хорооноос Даатгалын салбарт ямар гол шинэчлэлтүүдийг хийв?

-Юуны өмнө Даатгалын салбарын хамт олондоо “Даатгалын өдөр”-ийн мэндийг дэвшүүлж, ажлын өндөр амжилт хүсэн ерөөе. СЗХ-ны хувьд хамтын удирдлагатай байгууллага. 7 гишүүн, дарга, 2 орон тооны гишүүнтэй. Асуудлыг хурлаараа хамтран шийддэг. Манай багийн хувьд хамгийн түрүүнд “Төр бүх юманд нь оролцоод заагаад байхаа больж, даатгалын компаниудыг зах зээлд нь бие даалгаж сургах нь чухал юм байна” гэдгийг олж харсан. Тийм ч учраас, Нэгдүгээрт даатгалын зах зээл дээрх төрийн оролцоог багасгаж, хөрөнгө оруулах боломжуудыг нь нэмэгдүүлсэн. Хоёрдугаарт, даатгалын компани болон даатгалын мэргэжлийн оролцогч компаниудаас СЗХ-нд төвлөрүүлдэг зохицуулах үйлчилгээний хураамжийн хувийг бууруулж, дээд ба доод хязгаарыг тогтоож өгсөн. Гуравдугаарт, Монгол Улсын хилээр дамжин өнгөрч байгаа болон түр орж ирж байгаа гадаадын жолооч иргэдийг нэгэн адил жолоочийн хариуцлагын даатгалд хамруулах болсон. Дөрөвдүгээрт, Даатгалын компанид мөрдөгдөх Нягтлан бодох бүртгэлийн зааврыг НББ-ийн болон санхүүгийн тайлагналын ОУ-ын стандартад нийцүүлэн шинэчилж энэ оны 11 дүгээр сарын 9-ний өдөр Сангийн сайд, Санхүүгийн зохицуулах хорооны даргын хамтарсан тушаалаар баталлаа.

-СЗХ-ноос даатгалын салбарт ямар боломжуудыг нээж өгөв?

-Бид эхний ээлжинд даатгалын компаниуд өөрсдийн нөөц хөрөнгөөр санхүүгийн зах зээл дээр хөрөнгө оруулалт хийх боломжуудыг нь нээж өгсөн. Хуучин бол ББСБ-д итгэлцлээр даатгалын нөөц сангийн хөрөнгийн 5 хүртэл хувийг байршуулахыг зөвшөөрдөг байсныг 20 хувь болгосон. Мөн ЗГ-ын бонд, Хөрөнгийн биржийн хувьцаанаас багахан хэмжээгээр авч болдог байсан бол даатгалын нөөц сангийн хөрөнгөөс хөрөнгө оруулалтын сангаар дамжуулан санхүүгийн зах зээлд хөрөнгө оруулах боломж нээгдлээ. Хувьцаанд хөрөнгө оруулах хувь хэмжээг нь өсгөж өгсөн. Бонд авах эрхийг нь 100 хувь нээж өглөө. Хөрөнгө оруулалт нь аль болох компаниудад дарамтгүй, ашигтай байхад чиглэгдсэн энэ шийдвэр нь даатгалын компаниудад сул хөрөнгөө ашигтай байлгах боломж олгож байна. Үүнийгээ дагаад манай даатгалын компаниуд мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч болж төлөвших эхлэл тавигдаж, улмаар хөрөнгө оруулалтын сангууд шинээр нээгдэх боломжтой юм.

- Хамгийн түгээмэл даатгал бол Жолоочийн хариуцлагын даатгал. Энэ даатгалын гол онцлог юу вэ?

-Даатгалын салбарт хэлбэр гэж байна, тэр нь бүтээгдэхүүн болж задардаг. Бүтээгдэхүүн бол маш олон байгаа. Хэлбэрийн хувьд ердийн даатгал 16, урт хугацааны даатгал 6 байдаг. Жолоочийн хариуцлагын даатгал бол бүтээгдэхүүн юм. Энэ нь хариуцлагын гэдэг хэлбэрт орчихож байгаа. Хөрөнгийн даатгал, амь насны даатгал гэж байгаа. Энэ нь маш олон задардаг. Одоогийн байдлаар манайд хамгийн их даатгуулдаг хэлбэр нь хуультай учраас “хариуцлагын” буюу жолоочийн хариуцлагын даатгал болоод байгаа. СЗХ-ноос шийдвэр гаргаж, манай улсаар дамжин өнгөрч буй болон түр орж ирсэн гадаадын жолооч нарыг ч бас энэ даатгалд хамруулдаг болсноор 2015 оны 3 дугаар улирлын байдлаар 2089 даатгалын гэрээ байгуулагдаж, 510,5 сая төгрөгийн даатгалын хураамжийн орлого төвлөрсөн байна. Жолоочийн хариуцлагын даатгалын гол ач холбогдол нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр иргэдийн амь нас, эд хөрөнгөд учруулсан хохирлыг даатгагчаар барагдуулах тогтолцоо бүрдсэн явдал юм.

- Даатгалын компаниудын СЗХ-нд төвлөрүүлдэг зохицуулах үйлчилгээний хураамжид оруулсан өөрчлөлтийн тухайд, хэд байснаа хэд болж өөрчлөгдсөн юм бэ?

- Тухайлбал, Монгол даатгал зэрэг олон жил болсон компаниуд их өндөр дүнтэй хураамж төлөөд байхад зарим нэг компани маш бага хэмжээгээр төлдөг гэхчлэн асар их зөрүү байсан. Нэг нь 130 сая төлөөд нөгөө нь 5 сая төгрөг төлөөд байх бол шударга биш. Энэ үнийн зөрүүг гаргаж өгсөн. Тэгэхээр дээд тал нь 70 саяас хэтрэхгүй, доод тал нь 5 саяыг төлдөг байя гэсэн шийдвэр гаргасан. Ингэснээрээ санхүүгийн зах зээл дээрх хөрөнгө оруулалтын боломж нэмэгдэж, даатгалын компаниуд ч өөрсдийн хөгжилд хөрөнгө оруулах боломж нээгдэж байгаа юм.

- Нягтлан болох бүртгэлийн журмын шинэчлэлт ямар дэвшил авчрах вэ?

- НББ-ийн хуулиндаа Монгол Улс ОУ-ын стандартыг дагаж мөрдөнө гэсэн байдаг. Бодит амьдрал дээр тэр нь буугаагүй. Даатгалын салбар маань өөрөө гаднаас хөрөнгө оруулалт сонирхож байдаг салбар. Тэгээд гадныханд өгөх санхүүгийн тайлангаа өөрсдийнхөө ойлгодог тоо дугаараар гаргах гээд байдаг. Тэгэхээр энэ журмыг шинэчилснээр олон улсын стандартруу, ОУ-ын санхүүгийн хэлрүү дөхөж очиж байгаа хэрэг юм. Стандарт нь мөрийн дугаараас гадна нэршилүүдтэй. Мөрийн дугаараасаа эхлээд өөрчлөгдөж байгаа гэж ойлгож болно.

ГАДААДАД БОЛ ДААТГАЛЫН КОМПАНИУД НЬ МЭРГЭЖЛИЙН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧИД БАЙДАГ

-Санхүүгийн зах зээл гэдгийг энгийнээр тайлбарлавал?

-Санхүүгийн зах зээлийг хөрөнгийн зах зээл, даатгалын зах зээл, банкны зах зээл гэж хуваадаг. Монголд бол банкны зах зээл нь өндөр хөгжсөн байна. Одоо хөрөнгийн зах зээл, даатгалын зах зээлээ яаж хөгжүүлэх вэ, бичил санхүүгээ яаж хөгжүүлэх вэ гэдэг дээр Санхүүгийн зохицуулах хорооны хамт олон гол анхаарлаа хандуулж байна.

-Даатгал бол чухал салбар юм байна. Ер нь яагаад даатгуулдаг юм бэ?

-Хүн өөрөө аль ч салбарт байсан тодорхой хэмжээний эрсдэл гаргана. Тэр эрсдэлийг жирийн иргэн байлаа гэхэд энгийн асуудал гээд зохицуулж болно. Гэтэл санхүүгийн ч юм уу нарийн асуудал байлаа гэхэд мэргэжлийн хүнээр өөрийнхөө эрсдэлийг хаацайлуулж байгааг л даатгал гээд байгаа юм. Даатгал нь өөрөө бусдын эрсдэлд менежмент хийж өгдөг, хүн дээр  суурилсан том бизнес. Анх үүссэн түүх нь английн далайчдаас гаралтай. Тэр үед Энэтхэг болон өөр бусад орнуудаас маш их үнэт зүйл авчирч зардаг байсан. Гэтэл усан тээвэр хамгийн эрсдэл өндөртэй. Тэгээд английн далайчид бөөнөөрөө сууж байгаад яриад, дундаа нэг сан байгуулж, үнэхээр 10 онгоцны 2 нь живээд байгаа бол тэр сангаасаа нөхөж өгье гэж шийдээд ажлаа эхэлсэн байдаг. Одоо ч ийм байдлаар явсаар байгаа. Дэлхийд даатгалгүй орон гэж байхгүй. Японд бол даатгал нь банк шигээ 50:50 харьцаатай хөгжсөн. АНУ-д бол 20 хувь. Хамгийн өндөр даатгалтай орон бол Голланд, Франц, тэгээд Дани, Япон юм байна. Казакстан, Монгол Улс хамгийн бага хувьтай байна.

- Манайх хамгийн бага хувьтай байгаагийн шалтгаан юу вэ? Даатгалын тухай мэдлэг нимгэн байна уу?

- Санхүүгийн зохицуулах хорооны зүгээс юуг олж харсан бэ гэхээр ер нь даатгал, санхүүгийн зах зээл хөгжих хамгийн том боломж нь иргэдийн боловсрол юм байна. Иргэд боловсролгүй буюу санхүүгийн мэдлэг дутуу бол оролцдоггүй юм байна. Иймд иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх нь хамгийн тулгамдсан асуудал юм байна гэж үзсэн. Мэдээж энэ байдалд манай уламжлалт сэтгэлгээ тодорхой хэмжээнд нөлөөлж байгаа. Монголчуудын нүүдэлчин амьдралын нөхцөлд эрсдэл ихтэй газраас эрсдэл багатай газар луу нүүдэллээд л холдоод явчихдаг байсан. Энэ нь хүмүүсийн хандлагад нөлөөлдөг хүчин зүйл мөн. Гэвч энэ байдал бага багаар өөрчлөгдөж байна. Хөдөөгийн иргэдийн хамгийн чухал даатгалын нэг нь малын индексжүүлсэн даатгал бол, хот сууринд 4 хүн тутмын нэг нь жолоочийн хариуцлагын даатгалд хамрагдаж байна. Ийм олныг хамарсан даатгал нь нөхөн төлөлтийн хувь өндөртэй ч даатгалын бусад төрлийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээндээ “гүүр” болж өгдөг сайн талтай. 

-Даатгалын үйлчилгээ нь хуулийн үйлчилгээ шиг сэтгэгдэл төрүүлж байна. Даатгалын салбарын хамгийн чухал мэргэжил нь юу вэ? Даатгалын компанийг чадавхжуулахад хэрхэн нөлөөлөх вэ?

- Ерөөсөө даатгалын компани бол боловсон хүчин дээр л тулгуурладаг. Андеррайтер, актуарч гэж их олон шалгалт давж байж зэрэг авдаг чухал 2 мэргэжил байдаг. Энэ шалгалтуудыг давж гараад олон улсын зэрэг авчихсан хүн одоогоор Монголд байхгүй ч удахгүй гарч ирэх байх. Тийм хүмүүстэй болоод ирэхээр даатгалын компани бас чадавхжиж илүү сайн ажиллах байх. Жишээ нь олон улсад метро, төмөр замын ажил дээр л зөвлөгөө өгдөг андеррайтер гээд салбараар дагнаж нарийн мэргэшсэн хүмүүс байдаг. Дэлхий дээр цөөн байдаг мэргэжил учир маш өндөр цалинтай. Актуарч нь бол цэвэр математикч хүний хийх ажил. Тооны аргаар тухайн хүнд учирч болох эд хөрөнгийн хохирлын хувийг тооцож гаргаж ирдэг. Мөн энэ төрлийн бүтээгдэхүүн дээр ийм л хураамж байх юм байна, тэгвэл манайх ашигтай ажиллах юм байна шүү гэдэг нарийн тооцоог хийнэ. Энэ мэргэжил нь олон улсын стандартаар 8 шалгалт өгдөг учир өндөр мэргэшсэн хүмүүс цөөн. Энэ хүмүүс маш өндөр орлоготой байдаг. Иймд компаниудыг чадавхтай болгоё, олон улсад өрсөлдөхүйц болгоё гэвэл боловсон хүчний бодлогод онцгой анхаарах хэрэгтэй.

-Даатгалын зах зээлд төрийн оролцоо өндөр байсан гэдэг нь ямар хэмжээнд вэ? Одоо тэр байдал хэрхэн өөрчлөгдөв?

-Даатгалын салбар хөгжиж байх эхний үед, нэг нийгмээс нөгөө нийгэмд шилжих шилжилтийн үе таарсан учир иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалах үүднээс оролцоо нь их байсан. Өөрөөр хэлбэл даатгалын төрөл, бүтээгдэхүүн бүрийг төрөөс бүртгэн тогтоол гаргаж зөвшөөрөл олгодог байсан юм. Одоо бол бүртгээд л явж байгаа. Энэ онд бид “даатгалын төлөөлөгч зөвхөн мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулсныхаа төлөө хөлс авах” эрх зүйн орчинг бүрдүүлж чадлаа. Одоо Хорооны зүгээс иргэдэд хүртээмжтэй даатгалын бүтээгдэхүүнийг бий болгох ажлыг эхлүүлээд байна. Тэгэхээр бодлогын шийдэл дээр төрийн оролцоо хэрэгтэй хэвээр байгаа.

- Даатгалын компаниуд дээр төвлөрч байгаа орлогыг хэрхэн хянадаг вэ?

-Даатгалын компани дээр цуглараад байгаа мөнгө нь эцсийн дүндээ даатгагчийн өөрийнх нь мөнгө биш. Энэ бол тэр компаниар хэзээ нэг цагт эрсдэл гарах юм бол дааж өгнө шүү гэж өгсөн мөнгө. Тэгэхээр тэр мөнгийг хаана байршуулах вэ гэдэг бол Хорооны хувьд нүдний цөцгий мэт харж байх зүйл. Тэр мөнгөөр зохицуулалттай зах зээл дээр хөрөнгө оруулаач, бага эрсдэлрүү оруулаач гээд байгаа юм. Тэгэхээр хамгийн таатай буюу засгийн газрын бонд  болон энэ жилээс чөлөөтэй болгосон нөгөө 20 хувийг хөрөнгө оруулалтын санд байршуулж болно гэсэн заалтууд маань их чухал. Сан гэдэг маань үнэт цаасны зах зээл дээр оруулж байгаа хөрөнгө. Мэргэжлийн хүн мэргэжлийнхээ ажлаар дамжуулаад эрсдэлийг байршуулж байгаа нэг хэлбэр юм. Энэ нь олон улсын түвшиндээ ч хүлээн зөвшөөрөгддөг. Одоо даатгалын компаниуд маань олширч, бас чадавхжиж байна. Хянах бололцоо ч гарч ирж байна. Бид одоо даатгалын салбар дахь мэргэжлийн холбоодыг сайжруулж, боловсон хүчнийхээ журмуудыг бэлтгэх гээд ажиллаж байгаа. Хуучин бол боловсон хүчнүүдээ бэлтгэх гээд шалгалт авдаг байсан бол одоо холбоон дээрээ өөрсдөө төлөөлөгчтэйгөө сургалтаа хийгээд, манай стандартыг аваад яв гэж байгаа. Цаашдаа тэр зөвшөөрлийг нь холбоонд өгчих юм бол төрийн үүргийг төрийн бус байгууллагаар дамжуулан хэрэгжүүлж буй ажил болох юм.

-Даатгалын компаниуд өөрсдөө даатгуулдаг уу? Үйл ажиллагааны зарчим нь яаж явагддаг вэ?

- Одоо та бид гурав яг адилхан юм даатгууллаа гэж бодъё. Гурвуулангаас нь хураагаад нэг санд хадгална. Тэр санд нь эрсдэлд нь тааруулаад хадгална гээд тодорхой дүн бариад үлдчихэж байгаа. Тэгээд гэрээ дуусахлаар сангаа чөлөөлөөд үйл ажиллагаандаа хэрэглээд явдаг. Хугацаа нь дууссан гэрээний мөнгө хасагдаад шинэ гэрээнээс орж ирж байгаа мөнгө нэмэгдээд явдаг. Энэ тооцооллыг хийдэг хүнийг актуарч гэдэг. Харин тантай байгуулж байгаа гэрээ хэдэн төгрөгийн эрсдэлтэй гэрээ вэ, энэ ер нь зөв үү буруу юу гэдэг дээр ажиллаж байгаа хүнийг андеррайтер гэж байгаа. Харин энэ гэрээн дээр нь эрсдэл үүсэх магадлал хэдэн хувь байхыг математик тооцооллоор хийж байгаа тэр хүнийг актуарч гэнэ. Тэгээд эрсдэлийг нь зохицуулж байгаа даатгалын компани өөрөө эрсдвэл яах вэ гэдгийг бүр том гадаадын аварга компаниудад даатгадаг.

-Одоо манайд гадаадын компанид даатгалтай хэдэн компани байна?

-Бүгд л ямар нэгэн даатгалтай. Хуулиараа эрсдэлээ даатгуулж байх ёстой. Банктай адилхан даатгал гэдэг чинь итгэлцэл дээр л явж байгаа зах зээл. Одоо манай даатгалын компаниуд чадавхжиж байгаа, давхар даатгал гэдэг зүйлд заавал даатгуулж эрсдэлээс аль болох сэргийлж байгаа.

- Даатгалын салбарын олон улсын жишиг ер нь ямар байдаг вэ? Манай зах зээлийн хэтийн төлөв ямар байх бол.

- Одоо гадаад орнуудад хөрөнгө оруулалтын сангаар дамжиж маш их бүтээн байгуулалт хийгдэж байна. Жишээ нь Норвеги гэдэг улс бол Норвегийн хөрөнгө оруулалтын сангаар, Сингапур ч мөн энэ сангаараа дамжиж хөгжсөн. Монголын хувьд, Санхүүгийн зохицуулах  хорооны зүгээс хөрөнгө оруулалтын санг нь журамлаад өгсөн, байгуулаад эхэлчихлээ. Тэгэхээр даатгалын компани маань хөрөнгө оруулалтын санд ашигтай, эрсдэлгүй хөрөнгө оруулалт хийгээд, өөрөө бас тэр санг удирдаад менежмент хийгээд явах боломж нээгдсэн. Гадаад орнуудад бол даатгалын компаниуд нь ерөөсөө л мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчид байдаг. Зах зээлээ дагаад компаниудынх нь тоо олон, бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нэр төрөл нь ч их. Иргэд нь санхүүгийн боловсролтой учир амьдралынхаа эрсдэл бүрийг урьдчилан даатгуулж хэвшсэн байдаг. Манай улсын хувьд, даатгалын 15 компани үйл ажиллагаа явуулдаг хөгжиж буй зах зээл юм. Даатгалын компани тус бүр 5-16 хэлбэрийн даатгалын үйлчилгээг үзүүлж 5-66 нэр төрлийн даатгалын бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд санал болгож байна. Иргэдийнхээ санхүүгийн боловсролд хөрөнгө оруулалт хийж, бүтээгдэхүүн үйлчилгээнийхээ нэр төрлийг олшруулаад хүртээмжийг нь нэмэгдүүлэх юм бол даатгалын зах зээл өргөжин тэлж, компаниуд нь өсөн дэвжих бүрэн боломжтой.

"Засгийн газрын мэдээ" сонин 2015-11-24 

http://frc.mn/news/1302